وحدت یکی از عوامل اصلی بازیابی اقتدار جهان اسلام است، در سایه وحدت و برادری اسلامی است، که عزت و عظمت جامعه اسلامی می‌تواند جلوه کند و مشکلات فراروی مسلمانان را حل کند، بدون شک رسیدن به وحدت اسلامی نیازمند عبور از موانع سخت داخلی و خارجی است که با ایجاد بسترهای فکری، فرهنگی، رسانه‌ای و سیاسی در فضای کشورهای مسلمان می‌توان به این مهم دست یافت.
وحدت تنها به حوزه جهان اسلام مرتبط نمی‌شود بلکه بشر امروز بیش از هر چیزی نیازمند همگرایی و وحدت در مواجه با مسائل خود است و توصیه‌های قرآن و روایات بیانگر اهمیت وحدت در حیات بشر در همه دوران‌هاست.
1- اولین مانع در ایجاد وحدت و همگرایی، هوی و هوس انسانهاست به این معنی که پیروی انسان‌ها از خودخواهی و خواهش‌های نفسانی موجب تفرقه و جدایی مجموعه انسان‌ها از همدیگر است.
لذا باید گفت اولین قدم در راه وحدت در واقع تزکیه نفس و خودداری از مطالباتی است که منشأ آن خودخواهی وخواسته خود را بر هر چیز مقدم داشتن است.
2- دومین مانع در راه ایجاد وحدت باورهای غلط است، برخی باورها و تلقین‌هایی که انسان‌ها دارند و خود را تافته جدابافته از دیگران می‌پندارند، موجب می‌شود تا زمینه برای گفت‌وگو و تعامل با دیگران در آن‌ها از بین برود، بر این اساس هرگاه کسانی خود را اصل حق و حقیقت بدانند و دیگران را مظهر باطل بشناسند دیگر جایی برای همکاری و همگرایی باقی نمی‌ماند چنانکه در قرآن کریم راجع به این باور خرافی از سوی یهود و نصارا اشاره شده است: «وقالت الیهود و النصاری نحن ابناء الله و احباوه» یعنی یهود و نصارا با دانستن خود به عنوان فرزندان خدا، خود را از دیگران برتر دانسته و حاضر به شنیدن هیچ حرف حقی نبودند.
3- سومین مانع ایجاد وحدت در جهان اسلام گرایش‌های نژادپرستانه و ملی‌گرایی بی‌منطق است، طی یکی دو قرن گذشته تأکید بر عامل برتری نژادی در جهان اسلام موجب شده است تا بر عمق بحران هویت در میان ملل مسلمان افزوده شود، گرچه سیاست‌های تفرقه افکنانه کشورهای استعمارگر غربی را در این زمینه نباید فراموش کرد، اما جریانات ملی گرایانه در برخی کشورهای عربی و یا سایر اقوام مسلمان به عنوان یکی از موانع وحدت و همگرایی در جهان اسلام است.
4- چهارمین مانع در راه وحدت، تنگ نظری است. یکی از حوادث ناگوار در فضای فرهنگ و تمدن اسلامی جایگزینی تعصب و تقلید به جای عقلانیت و تفکر است که می‌توان به نوعی از عوارض رکود فلسفه و علوم عقلی در جهان اسلام دانست و حضور مسلک اشاعره که وجهه عقل و فلسفه ستیزی داشتند در جهان اهل سنت و مشرب اخباری‌گری در تشیع موجب به بن بست رسیدن جریان تفکر در جهان اسلام شده و زمینه را برای ایجاد تنگ نظری‌ها و تبعیت کورکورانه از اختلافات بدون منطق گذشته فراهم کرده است.
5- پنجمین مانع در راه وحدت در دنیای اسلام عامل سیاسی است، به این صورت که همواره استبداد داخلی و استعمار خارجی برای ادامه روند سلطه خود بر ملت‌های مسلمان، دست به اجرای سیاست‌های تفرقه افکنانه در کشورهای مسلمان زده‌اند، در طول تاریخ گذشته و در حال حاضر نمونه‌های فراوانی از رویکردهای تفرقه افکنانه در جهان اسلام از سوی دولت‌های مسلمان شاهد هستیم، از باب مثال وضعیت فعلی کشور سوریه نمونه‌ای روشن از وجود سیاست‌های تفرقه افکنانه دولت‌های فاسد در جهان اسلام است، در حالی که اختلافات سیاسی در این کشور می‌توانست از طریق مسالمت آمیز حل و فصل شود، اما دخالت کشورهای دیگر به وسیله ارسال سلاح و تروریست به این کشور ناامنی و برادرکشی را به دنبال داشته است.
همچنین کشور مسلمان لبنان نمونه‌ای دیگر از دخالت قدرتهای بزرگ در این کشور است که گروه‌ها و احزاب سیاسی بر اثر دخالت‌های ابر قدرت‌ها، همواره در فضای درگیری و کشمکش به سر می‌برند.
راهکارهای تقویت وحدت و همگرایی در جهان اسلام
هر چند رفع موانع مذکور می‌تواند موجب وحدت و یکپارچگی در جهان اسلام شود، امّا به صورت مشخص مواردی نیز ذکر می‌شود.
1- اولین عامل ایجاد وحدت در جهان اسلام بازگشت به مشترکات است. مسلمانان دارای زمینه‌ها و استعداد عظیم انسانی، فرهنگی و مادی هستند، هماهنگ شدن این توان بزرگ در راستای حلّ مسائل و مشکلات مسلمانان نیازمند توجه به زمینه‌های همگرایی از سوی نخبگان است.
کتاب قرآن، پیامبر و کعبه مشترک به عنوان بستر دینی و اعتقادی وحدت می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل باشد و همچنین منافع حیاتی مشترک در همه حوزه ها از جمله اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تعریف و بازشناسی این منافع موجب می‌شود تا رویکردهای وحدت گرایانه در جهان اسلام تقویت شود.
2- دومین عامل برای ایجاد وحدت و همگرایی، فاصله گرفتن کشورهای مسلمان از کشورهای غربی و سلطه‌گر است. تبعیت و همراهی برخی دولت‌های مسلمان با قدرتهای سلطه‌گر موجب شده است تا واگرایی در جهان اسلام ریشه‌ای و عمیق شود، لذا تا زمانی که سران کشورهای اسلامی به این باور نرسند که بیگانگان و قدرتهای جهانخوار، تنها در راستای سلطه بر ملل مسلمان قدم بر می‌دارند، امیدی به جدا شدن سیاست آنان از دولت‌های سلطه‌گر نیست.
3- سومین عامل وحدت‌زا، پرهیز از نقل‌های تاریخی تفرقه افکن و نیز به انزوا کشانیدن جریان‌های افراطی مخالف وحدت است، به طور طبیعی اختلافات امروزی در یک بستر تاریخی شکل گرفته‌اند و شقاق و اختلافات امروزی ریشه در نقل‌های تاریخی دارد و تا زمانی که این روایت‌های ضعیف تاریخی وجود دارد، نمی‌توان شاهد فضای برادری و همراهی در جهان اسلام بود.
بنابراین چشم پوشی و گذر از این گذشته اختلاف انگیز می‌تواند زمینه را برای حضور گروه‌های افراطی و تندرو کم کند. هر چند لازم به ذکر است که منظور از وحدت ایجاد یک آیین و مذهب نیست و یا اینکه مثلاً سنی شیعه شود و یا شیعه سنی شود، بلکه می‌توان در عین حفظ باور و مذهب خود در راستای مشترکات حرکت کرد و جایگاه جهان اسلام را ارتقاء داد.
4- چهارمین عامل وحدت در جهان اسلام ایجاد یک گفتمان مشترک است که بستر آن را برگزاری جلسات مشترک میان نخبگان، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و حتی اقتصادی دانست، به طور طبیعی هر قدر که مراوده و ارتباط میان انسان‌ها بیشتر باشد، زمینه انس و الفت در میان آنان نیز افزایش پیدا می‌کند.
ایجاد مراکز علمی و پژوهشی مشترک، ایجاد رسانه‌های مشترک و یا برقراری اتحادیه‌ها و کانون‌های تعامل و همکاری می‌تواند جهت دهنده جوامع اسلامی به سوی همگرایی باشد.
مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم
